Lễ hội Bà Chiêm Sơn là một lễ hội dân gian đặc sắc và lâu đời tại Đà Nẵng, diễn ra hằng năm từ ngày 10 đến 12 tháng Giêng (Âm lịch) .
Lễ hội được tổ chức tại khu di tích Dinh Bà Chiêm Sơn, thôn Chiêm Sơn, xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam (nay là xã Duy Xuyên, thành phố Đà Nẵng). Đây là dịp để cư dân địa phương tưởng nhớ và tri ân Bà Chiêm Sơn – vị nữ thần Bô Bô Thái Dương phu nhân đã có công phù trợ, che chở cho dân làng Chiêm Sơn và khu vực ven sông Thu Bồn.
Trải qua nhiều thế kỷ hình thành và phát triển, lễ hội Bà Chiêm Sơn đã trở thành nét đẹp văn hóa tâm linh quan trọng, thể hiện truyền thống “uống nước nhớ nguồn” và tinh thần gắn kết cộng đồng của người dân nơi đây. Đồng thời, lễ hội góp phần gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, nuôi dưỡng bản sắc văn hóa dân tộc của Đà Nẵng.
NGUỒN GỐC VÀ TRUYỀN THUYẾT VỀ BÀ CHIÊM SƠN
Tín ngưỡng thờ Bà Chiêm Sơn hình thành từ buổi đầu khai phá vùng đất Duy Xuyên, trong bối cảnh giao thoa văn hóa Chăm Pa và Việt. Theo huyền tích dân gian, xưa kia có tám người mục đồng ở làng Chiêm Sơn phát hiện một phiến đá lạ vào đêm trăng sáng và rủ nhau khiêng về thờ trong chùa làng. Khi khiêng qua ngọn đồi Chiêm Sơn, dây buộc bỗng đứt và phiến đá rơi xuống, nặng đến mức không thể nhấc lên được. Đúng lúc đó, một cậu bé trong làng lên đồng, tự xưng là Bô Bô Thái Dương phu nhân – vị thần hộ mệnh của dân làng, cho biết Bà chọn ngự tại ngọn đồi này vì không muốn thờ chung với các vị Phật . Nghe lời thần linh mách bảo, dân làng đã lập một ngôi miếu nhỏ trên đồi (gọi là Dinh Bà) để thờ phụng Bà Chiêm Sơn.
Bà Chiêm Sơn được tôn kính như Nữ thần bổn mạng của làng, luôn phù trợ và ban phúc cho cư dân quanh vùng. Pho tượng thờ Bà là tượng nữ thần bằng đá sa thạch cao khoảng 1m, với hình dáng độc đáo: tai dài, đầu đội mũ có trang trí bảy đầu rắn thần xung quanh, chân ngồi xếp bằng và khoác áo choàng . Những đặc điểm này, cùng với việc trước miếu Bà từng có tượng voi (Ganesa) và tượng Makara bằng đá – linh vật trong văn hóa Chăm Pa, cho thấy Bà Chiêm Sơn nhiều khả năng bắt nguồn từ một nữ thần của người Chăm được người Việt tiếp nhận và tôn thờ .
Sự linh thiêng của Bà còn được lưu truyền qua giai thoại vua Minh Mạng khi kinh lý qua vùng này: Tương truyền, lúc đoàn ngự giá đi ngang Dinh Bà, ngựa của nhà vua bỗng dưng hoảng sợ lồng lên, buộc vua phải truyền lệnh xoay hướng mặt chính của Dinh Bà quay về phía cánh đồng, tránh hướng ra đường cái . Giai thoại này càng tô đậm uy danh và sự linh ứng của Bà trong tâm thức dân gian.
Ghi nhận công đức và sự hiển linh của Bà Chiêm Sơn, triều Nguyễn đã nhiều lần sắc phong danh hiệu cho Bà. Năm 1908 (Đời vua Duy Tân thứ 2), Bà được phong là Thái Dương phu nhân; đến năm 1924 (Khải Định thứ 9), Bà tiếp tục được tặng mỹ hiệu “Trinh Uyển Dực Bảo Trung Hưng Thái Dương phu nhân tôn thần”. Từ đó, tín ngưỡng thờ Bà càng được củng cố trong cộng đồng. Hằng năm, vào ngày 12 tháng Giêng – ngày chính lễ, dân làng Chiêm Sơn và các vùng lân cận tổ chức lễ hội Bà một cách trang nghiêm theo đúng nghi thức truyền thống, như một phần không thể thiếu của đời sống văn hóa tâm linh người dân lúa nước nơi đây.
CÁC NGHI THỨC TRUYỀN THỐNG TRONG PHẦN LỄ
Phần lễ của lễ hội Bà Chiêm Sơn diễn ra trang trọng, thể hiện lòng thành kính của dân làng đối với vị nữ thần. Chuỗi nghi thức thường bắt đầu từ chiều tối ngày 11 và kéo dài đến hết ngày 12 tháng Giêng (Âm lịch). Các nghi thức tiêu biểu bao gồm:
- Lễ Mộc dục: Trước khi bước vào lễ chính, dân làng tiến hành lễ Mộc dục (tắm tượng) để tẩy tịnh pho tượng Bà. Tượng Bà được tắm bằng nước lá cây và hoa thơm, thể hiện sự trang nghiêm và tôn kính đối với thần linh . Nghi thức này mở đầu cho phần lễ, chuẩn bị không gian linh thiêng để đón Bà về hưởng lễ.
- Lễ Túc yết: Diễn ra vào tối ngày 11 tháng Giêng. Đây là lễ dâng hương đăng và lễ vật để “túc trực” và kính mời Bà về dự lễ hội . Lễ vật dâng Bà trong lễ Túc yết gồm mâm cơm, hoa quả và đặc biệt không thể thiếu chiếc bánh tráng nướng – lễ vật tượng trưng mang đậm nét văn hóa địa phương . Nghi thức Túc yết tuy giản dị nhưng thấm đượm lòng thành kính, mở đầu cho chuỗi hoạt động tế lễ chính thức.
- Lễ Kỵ Bà (Đại tế): Được cử hành vào lúc nửa đêm, thời khắc giao chuyển từ ngày 11 sang ngày 12 tháng Giêng . Đây là lễ tế chính nhằm tưởng nhớ ngày húy kỵ của Bà Chiêm Sơn – cao điểm trang nghiêm nhất của phần lễ. Trong không gian tĩnh mịch của đêm khuya, các bô lão và chức sắc uy tín trong làng (sau khi đã trai giới thanh tịnh) mặc lễ phục truyền thống tiến hành nghi thức đại tế long trọng. Lễ vật dâng cúng Bà ở lễ kỵ gồm những phẩm vật phong phú: cơm, thịt heo, trái cây, trầu cau, hương hoa, và đặc biệt bắt buộc phải có một con cua đồng, một nhánh tỏi, một cây cải, một con chồn – những lễ vật độc đáo gắn với truyền thuyết và tín ngưỡng địa phương . Tiếng chiêng trống và nhạc lễ vang lên hào hùng trong đêm tối, hòa cùng 20 lần xướng tế theo nghi thức cổ truyền , cầu cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mọi nhà no ấm.
- Lễ Rước sắc: Diễn ra vào sáng ngày 12 tháng Giêng – ngày chính hội. Từ sáng sớm, dân làng tổ chức đoàn rước sắc vô cùng uy nghi từ Bến Giá bên bờ sông Thu Bồn về Dinh Bà Chiêm Sơn . Dẫn đầu đoàn rước là đội múa lân sư rộn rã, theo sau là đội chiêng trống, đội nhạc bát âm, tiếp đó là kiệu rước nông sản địa phương và kiệu rước sắc phong (chiếu chỉ phong thần của triều Nguyễn dành cho Bà) do 16 trai tráng trong làng cung nghinh . Đoàn rước còn có các lính danh dự hộ giá và đông đảo người dân, du khách thập phương cùng tham gia trong không khí thành kính mà náo nức. Về đến Dinh Bà, lễ tuyên sắc được cử hành trang trọng để ôn lại công đức và sắc phong của Bà năm xưa . Kết thúc phần lễ, toàn bộ lễ vật được chia lộc cho dân làng và mọi người đều thụ lộc ngay tại chỗ, với quan niệm hưởng lộc đầu năm để cầu may mắn, an lành.
Tất cả các nghi thức trong phần lễ đều được cộng đồng làng Chiêm Sơn gìn giữ từ bao đời nay, thấm đượm lòng thành và tín ngưỡng thờ Mẫu. Những nghi lễ cổ truyền này không chỉ tái hiện sinh động truyền thống văn hóa dân gian, mà còn góp phần giáo dục con cháu về lòng biết ơn cội nguồn và niềm tự hào di sản quê hương.
HOẠT ĐỘNG HỘI VÀ VUI CHƠI DÂN GIAN ĐẶC SẮC
Sau phần lễ trang nghiêm là phần hội tưng bừng, rộn rã, thu hút đông đảo người dân và du khách tham gia. Phần hội của lễ hội Bà Chiêm Sơn diễn ra với nhiều hoạt động văn hóa, thể thao và trò chơi dân gian đặc sắc, tạo không khí vui tươi phấn khởi khắp làng quê. Trong các ngày hội, du khách có thể hòa mình vào những trải nghiệm độc đáo như: hô hát Bài chòi – loại hình nghệ thuật dân gian bài chòi xứ Quảng đầy lôi cuốn; thưởng thức chợ quê với các món ẩm thực dân dã; xem biểu diễn múa lân sư rộn ràng; cổ vũ các trận thi đấu bóng chuyền sôi động; thưởng thức văn nghệ quần chúng do người dân địa phương biểu diễn…
VAI TRÒ VÀ GIÁ TRỊ VĂN HÓA – DU LỊCH CỦA LỄ HỘI
Đối với người dân, lễ hội Bà Chiêm Sơn không chỉ là một sinh hoạt tín ngưỡng thông thường, mà từ lâu đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu, góp phần bồi đắp đời sống văn hóa cộng đồng. Đây là một trong những lễ hội thờ Mẫu tiêu biểu nhất ở xứ Quảng, nơi các thế hệ cư dân địa phương gửi gắm niềm tin tâm linh và ước vọng về cuộc sống bình an, mùa màng bội thu. Thông qua lễ hội, nhiều giá trị văn hóa truyền thống quý báu được gìn giữ và trao truyền một cách sống động: từ những nghi thức tế lễ cổ xưa cho đến các làn điệu dân ca, trò chơi dân gian đặc trưng của địa phương. Lễ hội cũng là dịp để cố kết tình làng nghĩa xóm, thắt chặt thêm tình đoàn kết trong cộng đồng dân cư , đồng thời bồi dưỡng lòng tự hào về di sản quê hương trong mỗi người con xứ Quảng.
Về mặt di sản, lễ hội Bà Chiêm Sơn đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2025. Việc vinh danh này khẳng định tầm quan trọng của lễ hội trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc, đồng thời mở ra cơ hội để địa phương đẩy mạnh bảo tồn và quảng bá giá trị lễ hội trong giai đoạn mới.
Các nguồn tài liệu tham khảo:
- Cổng thông tin điện tử thành phố Đà Nẵng: danang.gov.vn;
- Báo dân tộc và phát triển: baodantoc.vn;
- Báo Công lý: congly.vn.
TRUNG TÂM XÚC TIẾN DU LỊCH ĐÀ NẴNG
