ベトナム・クアンナム（現在のダナン）では、「椰子の銃で立ち上がれ／我が郷、米軍を討った農民蜂起」と歌われると、人々はカムタン（Cẩm Thanh）を思い起こします。ここは、1964年9月に「椰子の銃」を用いた農民蜂起で伝説となった革命基地であり、七マウ（Bảy Mẫu）の水ヤシ林が戦功を物語っています。この湿地のヤシ林は、兵士を隠し、敵を包囲するだけでなく、数百年にわたり竹やヤシの家づくりの材料を提供し、有名な伝統的な住居建築の職業を形成・発展させ、ホイアン（Hội An）およびダナン（ダナン）の文化的価値を豊かにしてきました。
カムタン（Cẩm Thanh）は、封建時代にはタンチャウ村／社（làng/xã Thanh Châu）、タンチャウ総（tổng Thanh Châu）、ホアヴァン県（huyện Hòa Vang）と呼ばれていました。ここはホイアン市（現在はホイアン東区／Phường Hội An Đông）南東部に位置する農村で、世界文化遺産であるホイアン旧市街から約3kmの距離にあります。面積は約970.42ヘクタールで、そのうち1/3以上が水面（348.69ヘクタール）を占めています。
自然条件と生態環境
この地域は四方を川や水路に囲まれており、南および南西はトゥボン川（sông Thu Bồn）の下流、東および北東はバー・チューム川（sông Ba Chươm）、北および北西はドー川（sông Đò）に接しています。ディン川（sông Đình）とドー川はトゥボン川とバー・チューム川を南西－北東方向に結んでいます。支流や小運河は広狭が入り混じり、浅いところや深いところがあり、曲がりくねって堆積地や小島・丘陵を縫うように流れています。その周囲には一年を通して青々としたヤシ林（dừa nước）が広がり、トゥアンティン（Cồn Kiện）、コン・オーンホイ（Cồn Ông Hơi）、コン・ティエン（Cồn Tiến）、コン・バーサ（Cồn Ba Xã）、ゴー・ヒ（Gò Hí）、ゴー・ジャ（Gò Già）などが点在し、非常に風情豊かで詩情あふれる景観を作り出しています。
おそらくコア・ダイ（Cửa Đại）河口に近く、クアンナム省の三大河川（Chiên Đàn、Thu Bồn、Vu Gia）およびココ川（sông Cổ Cò）が合流する地域であることから、カムタンの生態系は非常に特異であり、特徴的なヤシの生える河口マングローブ林の生態系を形成しています。
この地域のヤシ林によるマングローブ湿地の生態系は、多くの鳥類や水産動物が生息・繁殖する理想的な環境を提供しており、その生物多様性の形成に寄与しています。このため、クーラオ・チャン – ホイアンは2009年にユネスコの世界生物圏保護区に認定されました。また、この地域の地形は険しく、沿岸や河口の防衛・保護において重要な位置を占めています。ヤシのほか、竹もカムタン村で豊かに成長する植物であり、川沿いや村道、畑の入り口や奥に沿って長く茂る竹林は、カムタンの村景に趣と平穏さを与えるだけでなく、日用品の製作や住居建設の原料として利用されてきました。
自然環境や地政学的・軍事的・経済的な条件に恵まれたことから、早くから人々がカムタンに定住し、生活の基盤を築き、この土地を豊かに発展させてきました。フランス植民地およびアメリカ帝国による侵略戦争で甚大な被害を受けたものの、23を超える史跡・遺構（考古学的・歴史的・建築芸術的な複合遺構）が国家・省レベルに登録され、チャン族の建築基礎、バー廟、イェン職業の祖廟、トラ・クァン廟、クアンチュン王の側室の古墳、チャン氏・レ氏・ホー氏の宗族墓、古井戸などが含まれています。さらに、儀礼、祭り、風習、食文化、民俗芸能、伝統工芸など多様で豊かな無形文化遺産も存在しており、その中でもタンチャウのイェン採取の技術は国家無形文化遺産に認定されています。これらは、カムタンが国際貿易港ファイフォー – ホイアンの地域において、長い歴史と文化、人文的伝統を有してきたことを示しています。伝統的職業の観点から見ると、かつて有名だったイェン採取やバウ船（ghe bầu）の商業と並んで、カムタンは独特な竹とヤシの家屋建築の技術でも知られています。
カムタンのヤシ林は総面積106.01ヘクタールで、タンタム、タンニュット、ヴァンラン村に集中しており、民間では「バイマウのヤシ林」と呼ばれています。年間を通して青々と茂り、波風を防ぎ、土砂を保持し、気候を調整する役割を果たすだけでなく、乾燥ヤシの葉や竹と組み合わせて、長年にわたり竹とヤシの家屋建築の技術が発展し、住居や近年のグリーンツーリズム施設建設に活用されてきました。フランス植民地およびアメリカ帝国との戦争時には、カムタンのヤシ林は堅固な革命拠点となり、土地と村を守る拠点として機能し、1964年9月の同時蜂起をはじめとする英雄的戦績を生み出し、1975年の歴史的な春における民族の勝利に寄与しました。
職業の成立と発展の歴史
現存する記録や口伝の資料によると、16世紀から18世紀にかけて、ホイアン国際港に隣接し、水運に関する優位性と経験を持っていたことから、タンチャウ村のバウ船（ghe bầu）貿易は非常に発展しました。この職業により、中部沿岸地域に沿った交易ルートが形成され、時には南部まで行き来する交易活動も行われました。また、村のマングローブ湿地が南部のようにココナッツヤシ（dừa nước）の栽培に適していることに気づいたバウ船の船主たちは、種子を持ち帰り植栽し、次第に今日のような広大なヤシ林を形成しました。新しい土地に種を持ち込むだけでなく、ヤシの葉を住居建材として使用する知識も船主たちによって学ばれ、受け継がれました。
入手可能な資源を基盤として、竹は構造フレームとして用い、ヤシの葉は壁材や屋根材として使用され、勤勉かつ創造的な精神のもとでカムタンの人々は竹とヤシの家屋建築技術を発展させました。この技術は地元の住民のニーズに応えるだけでなく、周辺地域の住民にも提供され、伝統的な竹とヤシの家屋の価値を保持するとともに、観光や現代的な美的要求に応じた新しい様式や製品も生み出されました。カムタンの竹とヤシの家屋建築技術の発展は次第に他の地域、例えばカムチャウ、カムアン、カムキムなどにも影響を与え、広がっていきました。
原材料と道具
椰子と竹の家作りを専門とするカムタンの住民は、非常に多彩な道具の体系を創り出しました。職人たちは、原材料である竹や椰子の葉の準備、骨組みの加工、葉の取り付け、組み立て、仕上げまでの各工程で40種類以上の道具を使用しています。その中には、複数の工程で使用される道具もあります。各工程では、家を美しく、かつ長持ちさせるための独自の経験と秘訣が必要とされます。
竹と椰子の材料を準備することは、耐久性と美しさを兼ね備えた家を作るための重要な要素のひとつです。耐久性やシロアリ対策の観点から、職人は通常4〜5年成長した成熟した竹を選びます。竹の伐採に最適な時期は旧暦の1月で、この時期の竹は栄養分を多く蓄えています。伐採後、竹は耐久性を高めシロアリ被害を防ぐために、溝や水路に1年から1年半ほど浸しておきます。その後、骨組みの加工や葉を編んで板や壁材にする作業に使用されます。住民は溝の岸に長い穴を掘り、竹を慎重に並べて杭で固定し、その上に椰子の葉をかぶせて土を被せます。
カムタンの竹と椰子の家づくり職人によると、この地域で育つ水ヤシは、砂地で育つため幹がしっかりしており、ややピンクがかった色合いで、泥地で育つものよりも耐久性が高いため、屋根葺き用に優先的に選ばれます。植えてから5年経った水ヤシは葉を収穫でき、毎年2回、旧暦3月と8月に収穫します。住民はカッターを使って成熟した葉を刈り取り、若葉や新芽（ヤシの先端部分）は翌シーズンのために残します。3月に収穫された葉は、成長期間が長いため8月に収穫するよりも品質が良いとされています。
効率的に刈り取りや運搬を行うため、葉は外側から中心に向かって刈り取り、同時に通行のために余分な葉鞘を切り落とします。以前はこれらの葉鞘を乾燥させ、燃料として使用していました。刈り取った葉は岸に引き上げるか舟に積んで陸に運び、加工工程に入ります。用途に応じて、屋根葺き用か壁材用かによって、葉はまとめて束ねたり、分けたり、または二つに裂いて（2つの“キエン”に）使用します。この作業は長年の経験に基づく熟練技術が必要です。
住民は大きな葉を選んで束ね、葉を通して板状にします。葉や裂いた“キエン”は乾燥させて束ね、乾燥した場所で保管します。葉が均一に乾燥し、加工しやすくするため、束ねる際にはすべて同じ向きに揃えて重ねます。上層に“コング”、下に葉を置き、50枚ごとに印をつけます。乾燥期間は天候によりますが、10〜20日ほどかかります。
葉を束ねて保管する作業もまた技術で、葉が折れず、束がまっすぐになるように細心の注意が必要です。まっすぐな束を作るため、葉や“キエン”を同じ向きに揃え、端と先を紐でしっかり縛ります。乾燥後の葉は、通気の良い水中に1週間ほど浸し、その後再び乾燥させることで耐久性と美しさを高め、害虫から守ります。
“コング”になった葉は、壁材や屋根裏の敷材、梁の下地などに使用されます。細かく編んだ葉は、屋根葺き、扉、日除け、雨具、雨覆いとして活用されます。また、葉の束は屋根葺き用や壁材として板状に整えて使用されます。
QUY TRÌNH LÀM NHÀ TRE, DỪA
Một ngôi nhà tre dừa truyền thống dù kiểu ba gian hay năm gian, có chái hay không có chái đều được cấu tạo gồm các thành phần: khung sườn chịu lực bằng tre (cột, kèo, rượng, đòn tay, đòn đông) và hệ thống bao che (mái, phên vách, cửa làm bằng lá dừa) dựng trên nền đất cao. Để tạo dựng một ngôi nhà hoàn chỉnh, công đoạn gia công nguyên vật liệu là hết sức quan trọng, đòi hỏi người thợ phải am hiểu nằm lòng về kết cấu của một ngôi nhà tre dừa truyền thống, yêu cầu về quy mô ngôi nhà, độ cao của nền nhà so với mặt bằng chung,… để sử dụng tre làm cột, kèo, đòn tay, đòn đông, chọn dừa làm tấm lợp, phên vách, cửa cho phù hợp. Đây không chỉ liên quan đến kỹ thuật mà còn là nguồn tri thức phong phú được người thợ, cộng đồng tích lũy hàng mấy trăm năm làm nghề.
Tre ngâm đủ thời gian được vớt lên phơi khô trước khi gia công các cấu kiện, bộ phận của ngôi nhà. Những cây tre dài thẳng, to đều với nhau được lựa riêng làm đòn tay. Trong quan niệm dân gian, đòn đông được xem là xương sống của ngôi nhà nên rất thận trọng trong việc lựa chọn tre để làm. Đó là loại tre vừa tuổi, không quá già không quá non vì theo quan niệm “tre già chết sớm, tre non chết trẻ”, thân cây tre phải to thẳng, không vót tinh tre và phần mắt, không phải là tre cụt ngọn. Những đoạn tre gốc già, chắc, có đường kính vừa phải dùng làm kèo, rượng.
Tre làm con sẻ để liên kết, chốt, làm cửa, nệp phên vách gia thu hay tấm lợp đều phải chọn loại tre già chắc mới bền lâu được. Riêng cột nhà không dung tre ngâm, thường chọn những đoạn già thẳng chắc. Xưa kia, người thợ dùng cưa tay, đục móng, khoan tay, dao mác,… tỉ mỉ thực hiện từng động tác với những tính toán hết sức cẩn thận đảm tính thẩm mỹ và chắc chắn của ngôi nhà, đồng thời tiết kiệm được nguyên liệu. Hiện nay, việc sử dụng các phương tiện cơ giới trong gia công phổ biến hơn, song những công cụ và kỹ thuật truyền thống vẫn giữ một vai trò quan trọng.
Song song với việc gia công các cấu kiện, bộ phận của khung sườn chịu lực, việc gia công tấm lợp, vách, gia thu, cửa cũng được tiến hành. Tấm lợp (tấm tranh) có các loại như tranh hai, tranh ba, tranh tư,… Tùy thuộc và kích thước, diện tích ngôi nhà mà người thợ chọn dừa xóc tấm tranh cho phù hợp, thường là những kiến dừa có độ dài tương đương nhau. Với sự tỉ mẫn và khéo léo, người thợ sử dụng các dụng cụ thủ công để xóc dừa, liên kết các nệp, lụi bằng tre với các kiến dừa với nhau bằng sợi mây (sau này sử dụng dây cước) tạo thành tấm tranh chắc chắn, có chiều ngang chừng 1m. Trước tiên người thợ chọn một chỗ đất bằng đủ rộng, sau đó xếp các kiến dừa khô lại sát nhau với mặt cộng bên trên, dùng cây lụi xuyên qua phần lá bên dưới rồi buộc nệp. Tiếp đến là buộc nệp đầu và các nệp thứ 3, thứ 4,… Các nệp cách nhau 25-27cm sao cho phù hợp với khoảng cách của đòn tay để thuận lợi khi lợp mái. Tùy theo độ rộng và chiều dài của mái mà chuẩn bị tấm tranh nhiều hay ít. Thông thường mỗi mái có 2 – 3 ly (hàng) tranh.
Phên vách bao quanh ngôi nhà được làm với nhiều kiểu như phên lá, phên lá xen cộng, phên âm dương, phên cộng một lớp và nhiều lớp lá… Tùy theo vị trí sử dụng mà ra cỡ xóc phên cho phù hợp và có thể làm theo nhiều kiểu dáng khác nhau như phên liền, phên trổ cửa đi hay cửa sổ, phên trổ ô gió,…
Các bộ phận của ngôi nhà như gia thu (khu đĩ), cửa chống cũng được người thợ thực hiện đồng thời với việc gia công phên vách. Gia thu, cửa có khung sườn được làm bằng tre nứt cước/mây hoặc liên kết cố định bằng chốt tre, lợp bên ngoài bằng tấm lá dừa chằm theo từng lớp từ dưới lên trên. Một bộ phận cũng được làm từ lá dừa là bức phong dùng để che đầu đòn tay.
Việc ráp dựng ngôi nhà là công đoạn rất quan trọng trong quy trình thực hành nghề làm nhà tre dừa Cẩm Thanh. Công đoạn này đòi hỏi có sự phối hợp nhịp nhàng của nhiều người thợ. Để chuẩn bị cho việc ráp dựng ngôi nhà, các cấu kiện làm khung sườn chịu lực được người thợ vận chuyển đến nền đất cao dự kiến dựng nhà. Tiếp đến, người thợ ráp kèo và rượng với nhau bằng những con sẻ tre, sau đó buộc kèo rượng với đòn đông, đòn tay bằng sợi mây hoặc dây cước tạo thành khung sườn hệ mái.
Theo quan niệm dân gian, tổng số đòn đông và đòn tay được người thợ sử dụng để làm mái nhà bao giờ cũng là “số sinh”, mỗi mái có 4 hoặc 6 cây đòn tay. Hơn nữa, do coi trọng hướng đông/bên trái nên đòn đông và đòn tay mái nhà sau luôn được người thợ đặt gốc ở bên trái. Chiều dài đòn đông cũng được lấy ở cung tốt theo thước Lỗ Ban. Hàng cột tre phía sau được đặt sẵn trong các lỗ cột sâu chừng 1m. Người thợ thi công ráp dựng nhà dùng thang tre và các cột tre để đỡ khung sườn hệ mái lên tương ứng đầu cột rồi dùng con sẻ liên kết đầu cột với kèo.
Thực hiện tương tự như vậy với hàng cột phía trước. Người thợ dùng hệ thống cây chống để cố định khung sườn ngôi nhà, sau đó cân chỉnh về độ cao, khoảng cách phù hợp rồi chôn lấp chân cột trước, sau thật chắc chắn, và dựng thêm các cột cái. Nếu làm kiểu nhà có chái phải tiếp tục dựng thêm khung sườn của mái chái.
Khi khung sườn được cố định chắc chắn, người thợ bắt đầu lợp mái nhà. Từng tấm lá dừa được kéo lên và buộc chặt vào đòn tay, đòn đông theo trình tự ly/hàng tấm tranh phía dưới trước, phía trên sau từ trái sang phải. Sau đó dùng từng kiến lá dừa khô sấp nóc rồi buộc đè lên trên một đoạn tre dài để cố định. Tiếp đến là ráp gia thu, bức phong, dựng phênh vách và ráp cửa sổ, cửa đi. Hầu hết cửa sổ và cửa đi của nhà tre dừa được làm theo kiểu cửa chống. Cây chống cửa đồng thời được sử dụng để gài cửa khi sập xuống.
文化的・社会的価値
カムタンの竹とヤシの家づくりの職業の成立と発展は、この地域の歴史・文化の豊かさを示すだけでなく、当地の生態的・自然的特徴も反映しています。かつてのタインチャウ、現在のカムタンの住民は、創意工夫と巧みな手仕事によって困難を克服し、自然の利点を生活に活かしてきました。その結果、この竹とヤシの家づくりの職業がもたらす価値は、まさに生きた証となっています。
竹とヤシの家づくりの職業は、独自の職業祭祀や信仰体系を持たなくとも、各家庭や工房が積極的に先祖祭祀や地域の安全・安寧を祈る儀式に参加してきました。これにより、雨量や収穫の安定、村落の平穏、そして職業自体の発展繁栄が祈願されてきました。カムタンの竹とヤシの家づくりの職業は、ホイアンの無形文化遺産、ひいてはベトナム民族全体の文化遺産の中で、自然資源の活用や居住文化に関する知識・経験体系を構築するとともに、職業固有の専門用語を通じて民族言語を豊かにする貢献を果たしています。
この職業の実践を通じて、コミュニティは単に作業効率を高め、より耐久性のある美しい家屋を建てるための多くの経験を蓄積しただけでなく、市場や時代のニーズに適応した新たな製品を次々と創造するようになりました。その結果、観光客も体験活動に興味を持ち、熱心かつ没頭して参加するようになっています。
キャンタイン（Cẩm Thanh）のマングローブ椰子林の生態系が経済、特に観光経済の発展において持つ価値を認識するとともに、地域の伝統的な竹・椰子職人技術を新しい状況下で保護・発展させるため、ホイアン市はさまざまな政策を実施しています。それには、キャンタインのマングローブ椰子林の生態系の保護・活用、伝統産業に基づくコミュニティツーリズムの発展、特に竹・椰子職人技術の育成と継承が含まれています。
キャンタインにおける文化遺産の価値、特に竹と椰子を用いた家屋建築技術（竹・椰子職人技術）の評価、識別および保護・活用方針の提案は、ホイアンの専門機関によって早くから注目され、取り組まれてきました。
カムタンの竹とヤシの家屋建築技術は、ホイアン地域ならではの特色を有しており、他の地域では見られない独自性を持っています。この技術は単に自然資源を創造的に活用して生活に役立てるだけでなく、ホイアンの文化遺産や地域・国家の経済・社会発展においても大きな貢献を果たしてきました。ホイアン市当局の適切な政策と、コミュニティの勤勉さ、緻密さ、そして革新的な思考と実践により、カムタンの竹・ヤシ家屋建築の技術は今後も広くその名声を高め続けることでしょう。
カムタン（ホイアン）の竹とヤシの家屋建築技術は、国家重要無形文化遺産に認定されました。この称号の授与式は、カムタン区解放60周年を記念して、2024年9月27日の夜に行われました。
ダナン市観光振興センター
