Tuồng (hay hát bội) là một loại hình sân khấu cổ truyền độc đáo và giàu bản sắc của Việt Nam, được coi là một trong những “quốc hồn, quốc túy” của văn hóa dân tộc.
Trải qua quá trình vừa tích lũy vừa chọn lọc và bổ sung, với óc sáng tạo nghệ thuật của người dân cùng một hệ thống văn hóa dân gian độc đáo, tuồng đã len lõi vào đời sống người dân Đà Nẵng, xuất hiện khắp mọi nơi, từ thôn giã đến thị thành trong các sinh hoạt văn hóa, lễ hội hay các sự kiện quan trọng của người dân để rồi hoàn thiện tiến lên sân khấu biểu diễn ở các rạp có bán vé, trở thành món ăn tinh thần gần gũi, phổ biến và được nhân dân địa phương hết sức ưa chuộng.
LỊCH SỬ HÌNH HÌNH VÀ PHÁT TRIỂN
Nghệ thuật tuồng xứ Quảng đã xuất hiện từ rất sớm, khoảng đầu thế kỷ XVII. Theo dòng lưu dân mở đất về phương Nam, tuồng theo chân họ đến vùng đất mới và nhanh chóng hòa vào đời sống văn hóa địa phương. Đến đầu thế kỷ XIX, nhiều gánh hát tuồng hình thành ở Đà Nẵng, tiêu biểu như gánh Đức Giáo (nay thuộc xã Quế Sơn) và gánh Khánh Thọ (xã Chiên Đàn). Thời kỳ này, tuồng chủ yếu diễn ở sân đình, sân nhà, lưu động qua các làng xã để phục vụ dân chúng.
Sang đầu thế kỷ XX, nghệ thuật tuồng xứ Quảng bước vào giai đoạn phát triển rực rỡ. Hàng loạt rạp hát và trường dạy tuồng ra đời: Rạp Chú Châu, trường Tuồng Vĩnh Điện, trường Tuồng Bàu Toa; các sân khấu tuồng Miếu Bông, Chợ Mới, Nam Ô… Giai đoạn huy hoàng này đánh dấu sự chuyển mình của tuồng xứ Quảng từ hình thức sân khấu dân gian, tín ngưỡng sang sân khấu giải trí đô thị. Tuồng xứ Quảng thời kỳ này có bản sắc riêng, không bị pha tạp, đồng thời vẫn giao lưu mạnh mẽ với các vùng miền khác.
Nhắc đến tuồng xứ Quảng không thể không nhắc đến Nguyễn Hiển Dĩnh (1853-1926), người có đóng góp lớn trong việc xây dựng nên một phong cách tuồng đặc trưng của xứ Quảng. Ông tập hợp các nghệ nhân, mở rạp hát, sắm sửa trang phục, đạo cụ và sáng tác nhiều kịch bản tuồng. Những kịch bản do Nguyễn Hiển Dĩnh soạn thảo đã trở thành mẫu mực, được giới tuồng cả nước đánh giá cao và vẫn được dàn dựng thường xuyên đến ngày nay.
ĐẶC TRƯNG CỦA TUỒNG XỨ QUẢNG
Nghệ thuật tuồng xứ Quảng khai thác các tích truyện lịch sử hoặc dã sử, đề cao tính chất bi – hùng nên mang âm hưởng hùng tráng trong những tấm gương tận trung báo quốc, xả thân vì đại nghĩa, những bài học về lẽ ứng xử của con người về các đạo lý, nhân cách con người, những bài học mang tính cộng đồng, trong gia đình và với Tổ quốc. Mỗi vở diễn còn là dấu ấn của văn hóa, lịch sử, quá trình lao động sản xuất, chứa đựng những giá trị thấm đẵm tính nhân văn, những ước mơ, khao khát của người dân Đà Nẵng.
Kết cấu kịch bản tuồng khá chặt chẽ, theo lối chương hồi: Thường gồm 3 hồi (mở màn – xung đột – cao trào & kết), đôi khi 4 hồi tùy độ phức tạp của câu chuyện. Nhân vật tuồng được phân loại theo vai như sinh (kép), đào (vai nữ), lão (ông già), nịnh (gian thần), trung thần, tướng lĩnh, yêu tinh (vai yêu quái)… Mỗi nhân vật có tính cách đặc trưng và thường đại diện cho một phẩm chất (trung – nịnh, thiện – ác, dũng mãnh – nhu nhược …).
Hệ thống làn điệu tuồng xứ Quảng rất phong phú, nhưng có ba nhóm chính: Lối nói (hát nói không nhịp), hát nam và hát khách, bên cạnh đó, còn nhiều làn điệu khác như xuân, ai, oán, ngâm,… để diễn tả tâm trạng nhân vật trong từng hoàn cảnh. Dàn nhạc đệm thường gồm trống chiến, trống chầu, đàn nhị (đàn cò), kèn bóp (kèn tuồng), não bạt, mõ, thanh la, cùng các nhạc cụ dân tộc khác.
Múa trong tuồng là phương tiện chính để khắc họa tính cách và tâm trạng nhân vật. Múa tuồng xứ Quảng mang tính ước lệ cao, được chắt lọc từ những động tác sinh hoạt, lao động hàng ngày, tiếp thu tinh hoa của những hình thái múa dân gian, múa tín ngưỡng, tôn giáo trong tế lễ, hội hè. Khác với tuồng ở các địa phương khác, đặc trưng phong cách tuồng xứ Quảng là đề cao tuồng văn, coi trọng lời ca, diễn xuất nội tâm nên thường múa ít, động tác nhẹ nhàng, uyển chuyển, phảng phất nét trữ tình, sâu lắng của con người Đà Nẵng.
Trong quá trình tái hiện cuộc sống, tuồng xứ Quảng không có xu hướng tả thực mà chú trọng lột tả cái thần để phù hợp với đời sống tâm linh của người dân địa phương chính vì vậy trang phục, hóa trang đều được khoa trương, cách điệu lên theo một niêm luật cụ thể nhưng gần gũi và dể hiểu. Khi xem khán giả sẽ bị cuốn hút và tham gia vào sự tưởng tượng, sáng tạo của người diễn viên. Thông qua mỗi nét vẽ, mỗi sắc màu trên khuôn mặt, trang phục, khán giả sẽ hiểu ngay nhân vật trung hay nịnh, thiện hay ác.
CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM
Đến Đà Nẵng, du khách có nhiều cơ hội thưởng thức nghệ thuật tuồng – từ sân khấu nhà hát đến không gian đường phố hay các chương trình trải nghiệm tương tác. Đặc biệt, vào dịp đầu xuân trong các lễ hội truyền thống, tiếng trống tuồng vang lên rộn rã khắp nơi, mang đến bầu không khí tươi vui và thiêng liêng. Hòa mình vào không gian ấy, cùng người dân xem một trích đoạn tuồng cổ là trải nghiệm văn hóa độc đáo, giúp du khách cảm nhận sâu hơn nét đẹp tâm hồn và đời sống tinh thần phong phú của người dân địa phương.
Nhà hát Tuồng Nguyễn Hiển Dĩnh là cái nôi tuồng chuyên nghiệp của Đà Nẵng và là điểm đến không thể bỏ qua với những ai yêu thích khám phá nghệ thuật dân tộc. Tọa lạc tại 155 Phan Châu Trinh, quận Hải Châu, nơi đây mang đến cho du khách trải nghiệm độc đáo với tiếng trống hội rộn rã, những trích đoạn tuồng cổ kinh điển, phần hòa tấu nhạc cụ dân tộc và cơ hội giao lưu, chụp ảnh cùng nghệ sĩ trong trang phục truyền thống. Không gian trưng bày nghệ thuật tuồng ngay trong khuôn viên Nhà hát giới thiệu hình ảnh, trang phục, mặt nạ, mão và áo giáp tinh xảo, giúp du khách hiểu thêm về nét đẹp của nghệ thuật tuồng xứ Quảng.
Tại phố cổ Hội An, các trích đoạn tuồng được đưa vào phục vụ du khách tại Nhà biểu diễn Nghệ thuật cổ truyền Hội An (số 66 đường Bạch Đằng), được biểu diễn trong không gian Đêm phố cổ Hội An (14 Âm lịch hàng tháng), trong các lễ hội Tết Trung Thu, Tết Nguyên đán hay các hoạt động, sự kiện giao lưu văn hoá – du lịch…
Bên cạnh xem biểu diễn, du khách còn có thể hóa thân thành nghệ nhân qua hoạt động vẽ mặt nạ tuồng. Tại không gian nghệ thuật độc đáo mang tên “Mặt nạ thời gian” của nghệ nhân Bùi Quý Phong – người hơn 40 năm gắn bó với nghề làm mặt nạ giấy bồi truyền thống.
Không chỉ là giải trí, tuồng xứ Quảng mang những giá trị nhân văn sâu sắc, góp phần hun đúc tâm hồn, tình cảm cộng đồng và bản sắc văn hóa dân tộc. Nghệ thuật Tuồng xứ Quảng đã được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia theo quyết định số: 1877/QĐ-BVHTTDL, ngày 08/6/2015.
TRUNG TÂM XÚC TIẾN DU LỊCH TP. ĐÀ NẴNG
